Tytoń, VAT i akcyza

Palaczom tytoniu nie jest w dzisiejszych czasach lekko. Dzięki narzuconej przez państwo akcyzie ceny papierosów (i innych wyrobów tytoniowych) zostały wywindowane do niebotycznych rozmiarów, a do tego miłośników „dymka” przedstawia się notorycznie jako trucicieli szkodzących zdrowiu i poczuciu estetyki bliźnich.

W następnych akapitach nie będziemy jednak ani pogłębiać tej krytyki, ani też jakoś specjalnie bronić palaczy. To, co będzie nas interesować, to społeczny i ekonomiczny wymiar akcyzy oraz to, w jaki sposób zmieniał się stosunek państwa do palaczy w ostatnich latach. Źródłem informacji będzie raport „Polityka podatkowa państwa wobec branży tytoniowej oraz jej konsekwencje ekonomiczne i społeczne”, opublikowany pod koniec września 2012 roku przez Fundację Republikańską.

Zacznijmy jednak od podstaw. W roku 2011 w Polsce sprzedano 55,6 mld sztuk papierosów, zaś „nominalna wartość rynku w tym roku wyniosła 27,8 mld złotych”. Warto zauważyć, że w roku 1997 sprzedano 92,1 mld sztuk. Rok później – w roku 1998 – zaczął się systematyczny spadek. Oczywiście mówimy tu o legalnym rynku.

Wyjątkowe dla Polski jest (na tle innych krajów Unii Europejskiej) to, że dochody z podatków nakładanych na wyroby tytoniowe stanowią prawie 1/10 dochodów budżetu państwa (!). Przykładowo w roku 2011 „dochody z akcyzy i VAT na wyroby tytoniowe stanowiły 9,6% dochodów podatkowych”, jak czytamy w syntezie głównych wniosków z raportu. W ciągu ostatnich ośmiu lat (tj. od roku 2004) stawka akcyzy minimalnej wzrosła aż o 183 proc., przy czym sprzedaż papierosów spadła o 24 proc. VAT i akcyza to obecnie ponad 84 proc. ceny jednej paczki. Cena netto papierosów w ciągu ostatnich 6 lat wzrosła o 37 proc. Ciekawe jest porównanie cen papierosów w różnych krajach Europy. Otóż najtańsza paczka papierosów kosztuje w Polsce 2,21 euro, na Białorusi 0,26 euro, na Ukrainie 0,33 euro, w Mołdawii tylko 0,18 euro. Z kolei w Norwegii jest to 8,59 euro, w Niemczech 4,04 euro, we Francji 5,40 euro. Autorzy raportu szacują, że ponad 14 proc. papierosów na krajowym rynku jest nielegalnie sprowadzanych z Rosji, Ukrainy i Białorusi. W niektórych miejscowościach na wschodzie Polski odsetek ten przekracza 50 proc.

W 2011 roku dochody z akcyzy ogółem (tj. nakładanej na tytoń, alkohol, paliwo i inne towary) stanowiły 23 proc. budżetu państwa (54 mld zł). Wpływy z VAT wyniosły 50 proc., na podatek PIT przypadało 16 proc. budżetu, a na CIT 10 proc.

Autorzy raportu uważają, że gwałtowne obniżenie wpływów z podatków od tytoniu byłoby obecnie niewykonalne, przynajmniej praktycznie, choćby dlatego, że „Polska przekroczyła już pierwszy próg ostrożnościowy zadłużenia sektora publicznego oraz zbliża się do kolejnego”. Krótko mówiąc, pieniądze są po prostu potrzebne (przynajmniej, można dodać, przy założeniu, że kwoty i proporcje w wydatkach państwa mają kształtować się według mniej więcej takiego systemu, jak dotąd). W raporcie czytamy także, czemu ma służyć akcyza. Niektóre ze zdań są zresztą dobrane nieco niefortunnie. Dowiadujemy się np., że „pierwotną rolą podatku akcyzowego jest generowanie dochodów budżetu państwa z konsumpcji dóbr, z których konsument może bez szkody dla siebie zrezygnować (nikotyna, alkohol)”. No cóż, lista takich dóbr jest oczywiście znacznie dłuższa, co powoduje że lekki dreszcz przebiega po plecach, gdy pomyśli się, ile jeszcze artykułów można by opodatkować akcyzą. Zresztą, to przecież rzeczywistość: sami autorzy raportu przyznają, że w toku ewolucji akcyza objęła też np. paliwa. Nieco zabawne jest zdanie mówiące, że „akcyza ma funkcje regulujące rynek poprzez kreację ceny (ponad 80% ceny papierosów stanowią podatki)”. No cóż, aż chciałoby się złośliwie dodać, że najwidoczniej bez akcyzy konsumenci i producenci nie poradziliby sobie z wykreowaniem ceny…

Jakie są obecnie stawki akcyzy na papierosy? Konstrukcja tego podatku jest złożona, ponieważ model obejmuje naliczanie go zarówno procentowo, jak i kwotowo, a także w ten sposób, że minimalna akcyza wynosić musi 100% kwoty akcyzy naliczonej od średniej ważonej ceny papierosów (WAP). W raporcie czytamy, że obecne stawki to: 170,97 zł na każde 1000 sztuk papierosów oraz 31,41 % maksymalnej ceny detalicznej (pominiemy tu sposób obliczania tej ostatniej oraz wspomnianej wcześniej WAP). Ostatecznie okazuje się, że w roku 2012 akcyza minimalna na 1000 papierosów to 328,13 zł. To oznacza, że całkowita akcyza na paczkę nie może być niższa niż 6,56 zł. Autorzy raportu zauważają, że można już obserwować zjawisko spadku dochodów podatkowych z tytułu akcyzy nakładanej na papierosy.

Papierosy są obłożone także podatkiem VAT. Oznacza to w praktyce podwójne opodatkowanie towaru, ponieważ VAT naliczany jest już po uwzględnieniu akcyzy i innych opłat. Od 1 stycznia 2011 roku stawka podatku VAT na papierosy to 23 proc.

Jak widać, palacze niosą na swoich barkach i płucach niemały ciężar. Twórcy raportu zauważają, że stałą praktyką rządów polskich jest podnoszenie stawek akcyzy szybciej niż wymaga tego prawo unijne. To z kolei wpływa na rozrost szarej strefy. Autorzy twierdzą, że należałoby to tempo ograniczyć, a także „wzorem Rumunii i Niemiec ustalić sztywny plan podwyżek wraz z mechanizmem korekty stawek zależnie od kursu Euro”.