Wspomnienie ustawy majowej

Dzisiejsze święto narodowe to rocznica (w tym roku już 222.) uchwalenia Ustawy Rządowej z dnia 3 maja 1791 roku, powszechnie zwanej Konstytucją 3 maja. Powszechnie mówi się (i tak właśnie naucza w szkołach), że była to konstytucja "pierwsza w Europie i druga na świecie". Jest to do pewnego stopnia nieporozumienie, wynikające ze specyficznego pojmowania terminu "konstytucja" przez współczesnych.

W dawnej Polsce konstytucjami nazywano wszystkie ustawy podejmowane przez Sejm, a z drugiej strony w niektórych krajach przez "konstytucję" (franc. "constitution") rozumiano ustrój państwa, niekoniecznie zaś jego spisaną, szczegółową postać (tą mogła być np. dopiero "karta konstytucyjna"). Tak czy inaczej nie ulega wątpliwości, że Konstytucja 3 maja powstała w dużej mierze pod wpływem idei oświeceniowych czy nawet umiarkowanie rewolucyjnych (przez co należałoby rozumieć umiarkowane oblicze Rewolucji Francuskiej - burżuazyjne i optujące za monarchią konstytucyjną właśnie).

Konstytucja 3 maja przyjęto za pomocą pewnego wybiegu, którego dopuścili się członkowie frakcji politycznych nawołujących do zreformowania ustroju Rzeczypospolitej - mianowicie o dwa dni przyspieszyli oni obrady nad projektem ustawy, wykorzystując to, że na miejscu nie było jeszcze przeciwników. Niekiedy mówi się nawet, że uchwalenie Konstytucji było formą zamachu stanu.

Konstytucja znosiła istniejącą dotąd unię między Polską a Litwą, tworząc jednolite państwo. Likwidowała system wolnej elekcji króla przez ogół szlachty i proklamowała monarchię dziedziczną - po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego korona miała trafić w ręce rodu Wettynów (z którego pochodzili August II Mocny i August III). Co ciekawe, już w III RP, po roku 1989, pojawiły się w kręgach monarchistycznych niewielkie ugrupowania (Konfederacja Spiska), które głosiły, że postanowienia Konstytucji w tej kwestii nadal obowiązują, a głową państwa jest - czy też powinna być - aktualna głowa domu Wettynów. Do niedawna pretendentami z rodu Wettynów do tronu Polski byli Maria Emanuel, a następnie jego młodszy brat Albert - obaj zmarli w roku 2012 i od tego czasu kwestia tej sukcesji stała się problematyczna.

Konstytucja znosiła mandat imperatywny posłów, który polegał na tym, że posłowie wybrani przez lokalny sejmik musieli przysięgać, że będą stosować się do instrukcji tegoż sejmiku. Teraz poseł miał być raczej przedstawicielem "narodu" niż konkretnej grupy wyborców wysyłającej go do stolicy w celu realizacji określonych zadań. Konstytucja mówiła, że posłowie "uważani być mają, jako Reprezentanci całego narodu, będąc składem ufności powszechnej". Znoszono liberum veto (które de facto już od 20 lat nie funkcjonowało), wszystko miało być głosowane większością głosów, znoszono także możliwość zawiązywania konfederacji i sejmów skonfederowanych, choć trzeba przyznać, że były to instytucje mocno wrośnięte w tradycje i nieraz mogące służyć także i dobrym celom. Mimo tego w Konstytucji określono zarówno liberum veto, jak i konfederacje, jako "duchowi niniejszej konstytucyi przeciwne, rząd obalające, spółeczność niszczące".

Religią panującą w kraju miała być religia katolicka ("wiara święta rzymska katolicka"). Zapewniano "wszelkich obrządków i religii wolność", ale zabraniano porzucania katolicyzmu (apostazji). Szlachtę określono jako "najpierwszych obrońców wolności i niniejszej konstytucyi". Co do stanu mieszczańskiego, to jego sprawy miały być w największej ogólności regulowane przez prawo o nazwie "Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej". Uznawało ono miasta królewskie za wyjęte spod władzy starostów i jurysdykcji trybunalskich oraz wojewódzkich. Na mieszczan rozciągano prawo neminem captivabimus, nisi jure victum, otrzymywali oni także prawo nabywania i posiadania dóbr ziemskich. Mieszczanie mogli nabywać szlachectwo, sprawować urzędy państwowe.

Jeśli chodzi o sytuację chłopów, to Konstytucja stanowiła m.in., że "odtąd jakiebykolwiek swobody, nadania lub umowy dziedzice z włościanami dóbr swoich autentyczne ułożyli, czyliby te swobody, nadania i umowy były z gromadami, czyli też z każdym osobno wsi mieszkańcem zrobione: będą stanowić wspólny i wzajemny obowiązek podług rzetelnego znaczenia warunków i opisu zawartego w takowych nadaniach i umowach, pod opiekę rządu krajowego podpadający".

Definiowano ograniczenia władzy wykonawczej: nie mogła ona stanowić podatków i poborów, zaciągać długu publicznego, wydawać wojen, zawierać traktatów dyplomatycznych. Król miałby być szefem tejże władzy wykonawczej ("władzę najwyższego wykonania praw królowi w radzie jego oddajemy"). Króla miała wspomagać rada królewska (straż), złożona z prymasa, pięciu ministrów ("ministra policyi, ministra pieczęci, ministra belli, ministra skarbu, ministra pieczęci do spraw zagranicznych") oraz dwóch sekretarzy.

Ostatecznie, jak wiemy, postanowienia Konstytucji nie zostały wprowadzone w życie ani trwale, ani w pełni, a jej zwolennicy pokonani zostali przez członków konfederacji targowickiej, wspomaganych przez armię rosyjską carycy Katarzyny II.

Święto Konstytucji to nie jest jedyne święto, jakie widzimy w pierwszych dniach maja. W Kościele Rzymsko-Katolickim dzisiejszy dzień to Święto Najświętszej Marii Panny Królowej Polski (a więc poniekąd religijno-narodowe). Z kolei wczoraj, 2 maja, mieliśmy Dzień Flagi Rzeczypospolitej Polskiej, wprowadzony w lutym roku 2004. Pierwszy maja był natomiast z religijnego punktu widzenia wspomnieniem m.in. św. Józefa Rzemieślnika (ale nie tylko: również np. św. Augustyna Schoefflera), z drugiej zaś strony na płaszczyźnie politycznej było to, jak wiadomo, Święto Pracy, obchodzone głównie przez środowiska lewicowe czy socjalistyczne - oraz związki zawodowe. Zwyczaj obchodzenia tego dnia zaprowadziła II Międzynarodówka w roku 1889, aby w ten sposób upamiętnić zamieszki na placu Haymarket w Chicago, związane ze strajkiem robotniczym.

Jutro nie mamy już tak spektakularnych świąt, warto jednak wspomnieć, że jest to dzień św. Floriana oraz świecki Dzień Strażaka - od 2002 roku święto państwowe w Polsce.

Adam Witczak