Rocznica nieco zapomniana

Data 17 września większości z nas kojarzy się przede wszystkim z wejściem wojsk sowieckich na teren Polski w roku 1939. W czasach PRL przedstawiano to wydarzenie jako bratnią pomoc, później jako wrogą inwazję. Ale 17 września to także zupełnie inna rocznica (w tym roku 619.), znacznie bardziej związana z historią gospodarczą naszego kraju.

Oto bowiem 17 września 1374 roku król Ludwik Węgierski wydał w Koszycach (dziś miasto to leży, jak wiemy, na terenie państwa słowackiego) pierwszy w Polsce przywilej stanowy dla ogółu szlachty. W zamian za to rycerstwo zaakceptowało prawa jego córki do korony polskiej. Chodziło zasadniczo o Katarzynę, ale ostatecznie królową (ściślej: królem) została Jadwiga.

Król zobowiązywał się w dokumencie do zachowania całości ziem królestwa ("żadnych ziem lub ich części od niej [tj. od korony] odrywać ani jej uszczuplać nie będziemy", zapowiadał też, że będzie raczej starał się powiększyć państwo.

Powołując się na dobre przyjęcie ze strony szlachty (mowa była m.in. o "szczególnej miłości" rycerstwa do króla i jego dzieci) Ludwik zwolnił "od składania wszelkich danin, podatków i opłat, tak ogólnych jak i szczególnych" całą szlachtę ("wszystkie miasta, grody, posiadłości, miasteczka i wsie, mieszkańców wsi całego Królestwa Polskiego, należących do panów i wszystkiej szlachty").

Na znak "najwyższego panowania i uznania korony Królestwa Polskiego" Ludwikowi i jego następcom płacony miał być jedynie podatek w wysokości dwóch groszy "zwykłej monety, w Królestwie obieg mającej" - z każdego "osiadłego i dzierżonego łanu lub jego części". Łan to ok. 16 - 17 hektarów, zaś 48 monet, o których mowa w przywileju, dawało tzw. grzywnę krakowską. Za 30 groszy można było kupić woła, za 4 grosze proste buty, za jednego grosza - kurę, na zbroję trzeba było wydać nawet 475 groszy.

Ludwik zobowiązał się też do wypłacania szlachcie odszkodowania za ewentualne jej straty poniesione w wojnach toczonych poza granicami Królestwa Polskiego. Król zastrzegł też, że jeśli zechce budować zamki bez wiedzy i zezwolenia szlachty, to uczyni to na własny koszt. Mało tego, zastrzegł też, że w czasie wszelkich podróży przez Królestwo albo nie będzie korzystał z gościny "panów, rycerstwa, szlachty" (oraz nie będzie żądał niczego od ich kmieci bez zgody tychże panów) - albo pokryje koszta takiego pobytu, jeśli nie będzie dało się go uniknąć.

Pod koniec przywileju znalazł się też ogólny zapis o następującej treści: "Nareszcie, wszystkich panów, magnatów, szlachtę, miasta, miasteczka, wsie oraz ich posiadłości, ludzi i kmiecej obiecujemy zachować w ich swobodach i w niczym takowych ograniczać nie będziemy ani przez kogokolwiek uciskać ich nie każemy".

Można więc powiedzieć, że przywilej koszycki miał dość wolnościowy charakter, jakkolwiek korzyści zeń wynikające przysługiwały (w sposób bezpośredni) jedynie szlachcie. Z drugiej strony, ograniczenie ewentualnych nadmiernych obciążeń fiskalnych pośrednio było też korzystne dla całej gospodarki. Warto pamiętać, że ludzie średniowiecza myśleli o państwie w sposób zupełnie inny niż my współcześnie. Oczywiście królowie starali się, gdy tylko mogli, poszerzać swoją władzę, często sięgając po różne przykre dla ludności metody, ale przynajmniej w teorii mieli być (tylko i aż) zwieńczeniem struktury stanowej. Wymowne jest np. to, że król w wielu przypadkach (budowa zamków, koszta gościny u szlachty) zobowiązuje się do płacenia za siebie - przy czym należy pamiętać, że zasadniczo nie był on urzędnikiem pobierającym pensję z "budżetu" (jak np. dziś prezydent), ale miał własne dochody (królewszczyzny).

Zupełnie inną kwestią jest to, że w późniejszych wiekach przywileje szlacheckie rozrosły się nad miarę i niestety wyrodziły, a co więcej - ich poszerzanie wykopało swego rodzaju przepaść pomiędzy szlachtą a innymi stanami (zwłaszcza chłopstwem). Negatywnie odbiło się to na sprawie polskiej niepodległości np. w okresie XIX-wiecznych powstań.

Adam Witczak