Batalia nader aktualna

Spór pomiędzy szkołą austriacką a kontynuatorami myśli Johna Maynarda Keynesa jest w pewnym sensie niesymetryczny. Dla austriaków Keynes to zły czarownik, który magicznymi zaklęciami zwiódł pokolenia ekonomistów i polityków na manowce interwencjonizmu, inflacji, państwa opiekuńczego, a nawet socjalizmu.

Bycie posądzonym o sympatię dla „keynesizmu” to w austriackim kręgu poważna ujma. Keynesa, a co za tym idzie także Krugmana czy Samuelsona, atakuje się ustawicznie i z wielką pasją. Po drugiej stronie barykady wygląda to, jak się wydaje, nieco inaczej. Ekonomiści głównego nurtu (zresztą nie tylko keynesiści, ale również monetaryści) często mają lekceważący stosunek do myśli austriackiej. Innymi słowy, von Misesa czy Rothbarda krytykuje się tylko w tym zakresie, w jakim się ich nie przemilcza. Na przykład na polskim gruncie szkoła austriacka często bywa niemal pomijana w podręcznikach i na wykładach, bywa też, że myli się ją z koncepcjami Miltona Friedmana.

Austriackim ekonomistą, który względnie dobrze przebił się do mainstreamu (nie w sensie zdrady austriackich założeń, ale w sensie wejścia w bardziej wpływowe, znane kręgi) był Fryderyk August von Hayek (1899 – 1992), zresztą laureat Nagrody Nobla w roku 1974. Hayek nie był tak ortodoksyjnym austriakiem jak jego mentor von Mises, daleko było mu też do politycznego radykalizmu Rothbarda, który równolegle z pracą naukową angażował się w rozmaite mniej lub bardziej wywrotowe, libertariańskie inicjatywy polityczne.

Hayek odmienił nieco klasyczny misesowski argument przeciw socjalizmowi: tam, gdzie mentor podkreślał rolę cen i fakt, że w socjalizmie niemożliwy jest precyzyjny rachunek zysków, strat i kosztów (ponieważ nie ma cen rynkowych, zatem nie wiadomo, czego konsumenci i producenci naprawdę chcą), tam Hayek skupił się na wiedzy koniecznej do centralnego planowania. Według niego w socjalizmie konieczne byłoby pozyskanie niewyobrażalnej ilości informacji, aby skonstruować idealny plan. Byłoby to zadanie logistycznie beznadziejne, szczególnie, że wiedza jest rozproszona i często nawet nie wyrażana wprost przez aktorów rynkowych.

Wieloletni spór Hayeka (jako reprezentanta austriaków) z Keynesem sięga nie tylko praktycznych rozwiązań dla państwa, społeczeństwa czy banku centralnego, ale i samych podstaw ekonomii. Myśl austriacka, w źródłowej, ortodoksyjnej postaci, nie traktuje ekonomii jako nauki empirycznej, wzorowanej na naukach przyrodniczych – ale jako ciąg rozumowań opartych na podstawowych aksjomatach, głównie na aksjomacie działania. To wyraźne nawiązanie do racjonalizmu, do myśli scholastycznej. W głównym nurcie ekonomii, a więc także u Keynesa, zakłada się, że należy badać gospodarkę i analizować ją przy pomocy statystyki, stawiać i weryfikować hipotezy, rozdzielać mikro- i makroekonomię etc. Austriacy poprzestają na zastosowaniu logicznego rozumowania, wykresy i tabele traktując co najwyżej jako pomoc techniczną.

Batalia stoczona pomiędzy Hayekiem i Keynesem została plastycznie odmalowana w biograficznej książce Nicholasa Wapshotta pt. „Keynes kontra Hayek. Spór, który zdefiniował współczesną ekonomię”. Autor jest zawodowym dziennikarzem, szefował m.in. „Timesowi” i „New York Sun”, nic więc dziwnego, że jego dzieło cechuje wartka akcja i duża ilość wątków osobistych, a nie tylko prezentacja suchych teorii. Ma to oczywiście wady i zalety, aczkolwiek zalety zdecydowanie przeważają, szczególnie z punktu widzenia czytelnika traktującego finanse, gospodarkę czy szeroko zakrojoną ekonomię czysto hobbystycznie .

Wapshott śledzi prawie całe XX stulecie, ocierając się także o końcówkę wieku XIX i pierwszą dekadę wieku XXI. Omawia młodość obu zwaśnionych ekonomistów, ich odmienne drogi i wybory życiowe, różnice w pochodzeniu i inspiracjach intelektualnych.

Obaj myśliciele wywodzili się z odmiennych środowisk intelektualnych, podlegali innym wpływom. Każdy miał swój specyficzny charakter, przy czym autor podtrzymuje najważniejszy dogmat dziennikarski – dążenie do prawdy przy zachowaniu bezstronności. Wydaje się, że podejście to utrzymuje do samego końca, na ostatnich stronach bowiem niemal w każdym kolejnym akapicie jednemu ekonomiście trochę zabiera, a drugiemu nieco oddaje. Ten brak frontalnego opowiedzenia się za którymkolwiek z nich może się w pierwszej chwili wydawać nieco deprymujący, aczkolwiek posiada niewątpliwą przewagę nad ostentacyjną stronniczością, sprowadzającą się do  hagiografii wolnorynkowego austriaka (i Austriaka z pochodzenia) lub rewolucjonizującego gospodarkę Anglika. 

Czytanie dzieł o charakterze biograficznym, dzieł o ludziach, a nie tylko ideach, ma do siebie to, że z jednej strony wciąga, z drugiej zaś chwilami budzi pewne zakłopotanie. Bądź co bądź, autorzy bazują zazwyczaj na czyichś relacjach, odczuciach, wrażeniach, zasłyszanych anegdotach etc. Nigdy do końca nie wiemy, jaka była dana osoba naprawdę – z kolei to, czego się dowiadujemy, może nas niekiedy zaskoczyć. W opinii wielu czytelników to wielki plus, gdy okazuje się, że słynny artysta, polityk lub uczony był kimś „ludzkim”, gdy można poznać jego życie prywatne, a nie tylko oficjalne wystąpienia.

Nie znaczy to jednak, by nie miało być z niej pożytku dla osób takich, jak autor niniejszych słów, które odczuwają lekki niepokój czytając o prywatności bohaterów. Wapshott nie narusza żadnych poważnych granic, a jednocześnie w jego książce jest na tyle dużo rozważań ekonomicznych, przedstawionych przystępnym językiem, by można było ją traktować nie tylko jako historię starcia dwóch ekonomistów, ale także jako znacznie szerszą historię konfliktu dwóch filozofii, dwóch sposobów myślenia, jakże aktualną i dziś.

B. Garga

Nicholas Wapshott, Keynes kontra Hayek. Spór, który zdefiniował współczesną ekonomię, Wydawnictwo Studio EMKA, 2011