Melkam Gena - Święta po etiopsku

Melkam Gena - tak pozdrawiają się Etiopczycy w okresie Świąt Bożego Narodzenia. Oczywiście znaczy to dokładnie tyle co nasze 'Wesołych Świąt'.

Gena, Genna, Ganna - tak określa się Boże Narodzenie w języku amharskim, dominującym w Etiopii (konkretny zapis zależy od tego, jaką transliterację wybierzemy, albowiem Etiopczycy mają własny alfabet). Inną nazwą tego samego święta jest Liddet (Ledet, Lidet), a prócz tego można spotkać się z terminem Qiddus Bale Wold.

Dominującą religią w Etiopii jest chrześcijaństwo, które wyznaje blisko 63 proc. ludności (według danych za rok 2010). Prawie 35 proc. mieszkańców to muzułmanie, którzy z oczywistych względów nie świętują Geny (nawet jeśli uważają Jezusa za ważnego proroka). W niektórych regionach państwa, zwłaszcza na południu, nadal praktykowane są tradycyjne, afrykańskie wierzenia plemienne.

Północ Etiopii od półtora tysiąca lat pozostaje w obrębie religii i kultury chrześcijańskiej. Choć ok. 1/5 ludności to protestanci (np. zielonoświątkowcy), to jednak ponad 43 proc. Etiopczyków należy do Etiopskiego Kościoła Ortodoksyjnego Tewahedo (Yäityop'ya ortodoks täwahedo bétäkrestyan). To właśnie tę instytucję mamy zazwyczaj na myśli, gdy mówimy o Kościele Etiopskim.

Warto dodać, że istnieje także Kościół Katolicki Obrządku Etiopskiego. Odrębny obrządek jest istotny - nie sprawuje się tam ani mszy Novus Ordo, znanej z większości parafii na Zachodzie, ani liturgii trydenckiej, ale mszę według starożytnych wzorców etiopskich. Główną różnicą pomiędzy Etiopskim Kościołem Katolickim a Tewahedo jest to, że ten drugi nie uznaje autorytetu papieża oraz niektórych elementów nauczania, które w obrębie katolicyzmu przyjęły się po soborze chalcedońskim. Stąd też Tewahedo zalicza się do tzw. kościołów przedchalcedońskich. Kontrowersja dotyczy natury Chrystusa jako Boga i człowieka - poza ścieżką, która ostatecznie została przyjęta w katolicyzmie (i nie tylko) pozostały dwie skrajne frakcje: nestorianie i monofizyci. Etiopczyków zalicza się do tych drugich, choć oni sami uważają, że sprawa jest bardziej złożona i że nie zasługują na to określenie.

Ale nie o sporach doktrynalnych mieliśmy mówić - raczej o historii i obyczajach. Już w Biblii, mianowicie w Dziejach Apostolskich, czytamy o Filipie, który nawraca dworzanina etiopskiego, urzędnika królowej Kandaki (jest to raczej tradycyjny tytuł niż imię własne). Dane historyczne pozwalają z kolei sądzić, iż Kościół Etiopski w pełni ukonstytuował się w IV wieku, w czasach królestwa Aksum.

W ogóle zresztą Etiopia (chrześcijańska) zbudowała przepiękną cywilizację, która słynie np. z malarstwa ikonowego, muzyki liturgicznej czy architektury. Przejmującym świadectwem kunsztu budowlanego dawnych Etiopczyków są skalne kościoły w Lalibela. Są to świątynie, które w XII i XIII wieku wykuto w miejscowości o tej właśnie nazwie. Kościołów jest aż jedenaście, a cztery z nich mają formę wolnostojących bloków, oddzielonych od otaczającej je skały.

Kościół Tewahedo jest tak starożytny, że przetrwały w nim niektóre obyczaje mające korzenie w religii żydowskiej, tj. w mozaizmie. Praktykowane jest obrzezanie i świętowanie szabatu, nie spożywa się wieprzowiny. Poza tym warto wiedzieć, że pobożny wierny zachowuje bardzo wymagające przepisy postne, które obowiązują przez ok. 180 dni w roku. Dla mnicha czy księdza może być to aż 250 dni, jak podaje witryna internetowa Tewahedo.

Obchodzi się 9 głównych świąt, w tym m.in. Boże Narodzenie, Epifanię (Trzech Króli, Timket) i Wielkanoc (która nazywa się Fasika). Do tego jest 9 pomniejszych świąt i 33 wspomnienia Matki Boskiej. Rolę języka liturgicznego pełni archaiczny język gyyz. Słynnym etiopskim motywem malarskim jest wizerunek Trójcy Świętej jako trzech niemal identycznych starców na niebiańskich tronach.

Co ciekawe, za jednego ze świętych uznaje się Poncjusza Piłata. Wynika to zarówno z faktu, iż docenia się to, co - mimo wszystko - czynił dla uratowania Chrystusa, jak i z tego, że Piłat miał się nawrócić według tekstu apokryficznego 'Akta Piłata'.

Melkam Gena - od tego wyszliśmy, a zabrnęliśmy w rozmaite dygresje (chyba jednak nieodzowne dla poznania kontekstu kulturowego). A zatem Boże Narodzenie to Gena - przy czym słowo to oznacza także pewną grę zespołową, rodzaj hokeja na trawie, praktykowaną właśnie w czasie Świąt.

Boże Narodzenie świętowane jest według kalendarza juliańskiego, tak więc z naszej perspektywy wypada 7 stycznia (dla Etiopczyków to 29 grudnia, ściślej: 29 dzień miesiąca Tahsas). Uroczystość poprzedza 40-dniowy post. 

W czasie Geny organizowane są procesje wędrujące pomiędzy świątyniami. Liturgia jest bogata nie tylko w śpiew, ale i w taniec. Używa się (nie tylko podczas Geny) takich instrumentów jak bębny, grzechotki sistrum (których historia sięga starożytnego Egiptu), instrumentów strunowych (jak begena, rodzaj liry) czy piszczałek. Wierni ubrani są na biało, a msza bożonarodzeniowa celebrowana jest o czwartej nad ranem. Stroje liturgiczne kapłanów są bogato zdobione, prócz tego mają oni również typowe dla Tewahedo parasole.

Świętujący spożywają tradycyjne potrawy, przede wszystkim ostry gulasz drobiowy wat (z pieczywem o nazwie indżera) i tedż - rodzaj miodu pitnego.

W zasadzie nie praktykuje się zwyczaju zdobienia drzewka świątecznego (choinki), choć na fali współczesnych przemian kulturowych ten zachodni zwyczaj pojawia się w Addis Abebie. Nie praktykuje się również wymieniania prezentów, a w każdym razie nie jest to tak istotne jak u nas.

Dwanaście dni po Gennie obchodzi się wspomniane wyżej Święto Trzech Króli - Timket. Wtedy organizowane są procesje, podczas których prezentuje się tzw. taboty, czyli repliki biblijnej Arki Przymierza.

Jeśli można coś dodać na koniec, to niech owym zwieńczeniem będzie skierowana do czytelnika zachęta do zapoznania się z kulturą i sztuką Etiopii. Nie jest to wyłącznie kultura sakralna, ale - jak w każdej tradycyjnej cywilizacji - siłą rzeczy jest ona silnie związana z religią, w tym wypadku z Tewahedo. Wycieczka do Etiopii to rzecz wymagająca pewnej determinacji (ale jak najbardziej wykonalna), niemniej pewną namiastką może być to wszystko, co możemy znaleźć dzięki internetowi. Szczególnie łatwe jest to w przypadku muzyki Tewahedo, której bogate zasoby znaleźć można na Youtube czy w innych popularnych źródłach. Dobrym tropem może być wyszukiwanie fraz w rodzaju 'ethiopian orthodox tewahedo mezmur'. Otóż mezmur to popularny gatunek pieśni religijnej, często wykonywanej z klaskaniem i akompaniamentem instrumentalnym. Teksty oparte są na motywach biblijnych i modlitewnych. Jest to muzyka zupełnie inna od naszej, ale właśnie przez to intrygująca i egzotyczna - choć zarazem dostojna.

Kamil Kiermacz

(fot. Wikipedia - public domain)